De stelplaats Antwerpen-Dam

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

De stelplaats Antwerpen-Dam

De stelplaats (in het Nederlands vroeger gewoonlijk aangeduid als tractiedepot) van Antwerpen-Dam wordt vermoedelijk al kort na 1873 gebouwd. Per 1 januari 1873 wordt immers de nieuwe ringspoorweg om Antwerpen in dienst genomen, terwijl aan de noordzijde van de stad menig nieuw havendok en stapelplaats verrijst. De stelplaats is vooral bedoeld voor het dagelijks onderhoud en bevoorrading van de locomotieven in de goederen- en rangeerdienst. Tot bijna het laatst toe zal Antwerpen-Dam stoomlocomotieven in dienst houden, maar in 1966 wordt het pleit beslist in het voordeel van diesellocomotieven. Of het nu in de stoomtijd of in de dieseltijd is, voor de loods staan altijd locomotieven te wachten op hun inzet. Rechts op de foto staat de immense installatie voor de bevoorrading van de locomotieven met steenkolen. De foto dateert uit de jaren rond 1935.

De kaart is ontstaan na zorgvuldig onderzoek van een drietal stadsplattegronden uit de jaren vóór 1900. Al is daarop de ligging van de vele sporen ingetekend, toch blijkt dat niet altijd betrouwbaar te zijn gedaan. Schrijver dezes heeft soms een keuze moeten maken. Voor welk doel de loodsen en sporen in de noordoostelijke hoek dienen, is onduidelijk. Toch geeft de plattegrond een goede indruk, hoe groot het complex van de stelplaats Antwerpen-Dam en het ten westen hiervan gelegen goederenstation Dokken en Stapelplaatsen wel is. Opvallend is het grote aantal draaischijfjes voor het verplaatsen van goederenwagens ter belading of lossing in de goederenloodsen aan de zuidzijde van het emplacement. Helemaal rechts is het Viaduct Dam te onderscheiden. Daaroverheen rijdt vanaf 10 mei 1879 de paardentram vanaf de Varkensmarkt tot aan de brug over het Kempische Kanaal, ruim twee maanden later doorgetrokken tot aan Merksem (Oude Barreel). Tekening Marius Broos, Roosendaal, naar enige stadsplattegronden uit de jaren vóór 1900.

Aan de oostzijde van Viaduct Dam ligt het emplacement Antwerpen-Stuyvenberg, dat bedoeld is voor het samenstellen en ontbinden van goederentreinen. Voor het onderhoud van goederenwagens is er een werkplaats. Tekening Marius Broos, Roosendaal, naar enige stadsplattegronden uit de jaren vóór 1900.

Op een luchtfoto van Google Earth zijn de vroegere terreinen van het goederenstation Dokken en Stapelplaatsen (midden) en het grote emplacement Antwerpen-Stuyvenberg (rechts, ten dele) ingetekend. Helemaal links ligt het terrein van de Koninklijke Stapelplaatsen.

Terug naar de werkelijkheid van de afgelopen decennia. Gezicht vanaf het Viaduct Dam op de stelplaats Antwerpen-Dam met liefst zes locomotieven van de reeks 59. Foto van 11 september 1976.

Van tijd tot tijd worden er locomotieven naar hun inzetgebied gerangeerd of in de loods geplaatst. Locomotief NMBS 7004 maakt op 11 september 1976 deel uit van een convooi.

Nogmaals een blik vanaf het Viaduct Dam op de stelplaats Antwerpen-Dam. Inmiddels staan er nog wat andere locomotieven bij de loods. Geen wonder overigens, want Antwerpen-Dam heeft er nogal wat in onderhoud. Foto van 11 september 1976.

Nogmaals trekt het convooi met locomotief NMBS 7004 voorbij. In de verte zijn de overblijfselen van het vroegere emplacement Dokken en Stapelplaatsen te herkennen. Nog steeds is het emplacement in gebruik voor het laden en lossen van goederenwagens, al haalt het lang meer de omzet uit vroegere jaren. Foto van 11 september 1976.

Een deel van een oude loods op het emplacement Dokken en Stapelplaatsen. Foto van 30 april 1998. In vergelijking met de vorige plaat uit 1976 is er nog maar weinig aan veranderd.

Nogmaals een blik op de vervallen staat van de loods. Overigens is het oorspronkelijke doel van de loods onbekend. Het lijkt echter geen restant te zijn van een vroegere goederenloods aan de zuidzijde van het emplacement. Foto van 30 april 1998.

Tot slot nog een beeld van de stalling van locomotieven aan de noordoostzijde van de stelplaats Antwerpen-Dam. Vooraan staan drie locomotieven van de reeks 72. Foto van 11 september 1976.

Tien jaar later zijn er ook locomotieven van de reeksen 51 en 62 in de stelplaats Antwerpen-Dam aanwezig. Verder is er nog niet veel gewijzigd. Foto van 27 mei 1986.

Een jaar later is de ligging van sporen en wissels ten zuiden van de stelplaats Antwerpen-Dam (links op de foto) behoorlijk gewijzigd, Foto van 20 september 1987.

Nog steeds is in de stelplaats Antwerpen-Dam de reeks 59 goed vertegenwoordigd. Foto van 20 september 1987.

Vanaf de hooggelegen Noorderlaan is er een goed uitzicht op het administratiegebouw en de loods van de stelplaats Antwerpen-Dam met terzijde gestelde locomotieven van de reeksen 84/85. In de verte ligt het Viaduct Dam. Foto van 20 september 1987.

Op het emplacement Stuyvenberg, aan de oostzijde van het Viaduct Dam, staan locomotieven van de reeks 59 te wachten op hun inzet voor goederentreinen. Foto van 21 mei 1988.

In latere tijden worden op de plaats van de vroegere loodsen (zie tekening emplacement Antwerpen-Stuyvenberg) grote werkplaatsen neergezet. In de verte ligt het Viaduct Dam en daarachter de stelplaats Antwerpen-Dam. Foto van 21 mei 1988.

Gereed voor een afscheidsrit met de reeks 59 staan van links naar rechts voor de loods van Antwerpen-Dam 5910 (teruggebracht als 201.010), 5930 (teruggebracht als 201.001) en daarnaast 5907, 5905, 5919 en 5936. Foto van 29 oktober 1988.

Gereed voor een afscheidsrit met de reeks 59 staan van links naar rechts voor de loods van Antwerpen-Dam 5907, 5905, 5919 en 5936. Foto van 29 oktober 1988.

Tien jaar later heeft de stelplaats Antwerpen-Dam elektrische locomotieven in onderhoud gekregen, waarvoor enkele sporen onder de draad zijn gebracht. Behalve de vele vertegenwoordigers van de reeks 51 staan op 23 september 1997 de locomotieven 8464, 2508, 2133 en 2511 voor de loods.

Een jaar later is het de beurt aan locomotieven, ex NS 22/2300, die als reeks 76 eerst werkzaam zijn bij de aanleg van de HSL tussen Brussel en Lille en nu in de Antwerpse haven worden ingezet. Foto van 30 april 1998.

Fraaie gevels aan de Ellermanstraat met op het emplacement Dokken en Stapelplaatsen nog enkele 'vergeten' goederenwagens. Foto van 30 april 1998.

Gezicht vanaf de verhoogde Noorderlaan op fraaie gevels aan de Ellermanstraat met op het emplacement Dokken en Stapelplaatsen nog enkele goederenwagens. Links rijst de toren van de Sint-Amanduskerk nabij de Van Kerckhovenstraat omhoog. Foto van 30 april 1998.

Op het terrein van de stelplaats Antwerpen-Dam zijn alleen de drie linkersporen geelektrificeerd, terwijl de rest voorbehouden blijft voor diesellocomotieven. Foto van 4 december 1999.

Een detail uit de vorige plaat. Vóór de loods staan opgesteld: 7608 (spoor 8), 5172 (spoor 9), 6297 (spoor 10) en naast de loods een reeks 84/85 met de ongevallentrein. Foto van 4 december 1999.

Naast de stelplaats Antwerpen-Dam worden met het naderende einde in zicht steeds meer diesellocomotieven aan de kant gezet. Te zien zijn machines uit de reeksen 62, 73, 76 en 85 (links) en 75 en 85 (rechts). Het gebouw in het midden lijkt overigens te stammen uit de jaren van vóór 1900. Foto van 26 februari 2000.

Een laatste blik op de stelplaats Antwerpen-Dam vanaf het Viaduct Dam. Foto van 26 februari 2000.

Ten zuiden van de stelplaats is al veel vergane glorie op het voormalige emplacement Dokken en Stapelplaatsen te zien. Het ene na het andere spoor wordt opgebroken en locomotieven ter plaatse gesloopt. In de verte ligt de (verhoogde) Noorderlaan die sinds de jaren dertig een deel van het emplacement in beslag neemt voor de pijlers. In de verte, helemaal links, is de grote goederenloods van het emplacement Dokken en Stapelplaatsen te zien. Foto van 26 februari 2000.

Staande op het viaduct van de Noorderlaan zijn het één en al opgebroken sporen en wissels met in de verte locomotieven van de reeks 76 en 84/85. Achter de gebouwen van administarie en de stelplaats rijst de toren van de monumentale Sint-Lambertuskerk aan de Lange Lobroekstraat omhoog. Foto van 26 februari 2000.

Zelfs de jongste locomotieven de NMBS komen nog in de oude stelplaats Antwerpen-Dam. Naast de voormalige locomotieven van de serie NS 22/2300, nu reeks 76 met 7613 voorop, staan de locomotieven 1306, 2727 en 2135 opgesteld. Foto van 11 mei 2000.

Een plaat van de andere zijde. Van links naar rechts staan de locomotieven 7607, 7617, 7614 en 7613 te wachten op werk. In de verte ligt het Viaduct Dam. Foto van 11 mei 2000.

Twee dagen later blijkt dat de locomotieven 7607 en 7617 nog niet van hun plaats zijn gekomen, maar nu staan verderop in de rij 'de koe en het kalf', ofwel de locomotieven 8274 en 8275. Een insider weet wat daarmee wordt bedoeld. Foto van 13 mei 2000.

Nogmaals dezelfde situatie, gezien vanaf het viaduct van de Noorderlaan met in de verte het Viaduct Dam. Links staat de toren van de Sint-Lambertuskerk aan de Lange Lobroekstraat. Foto van 13 mei 2000.

Het monumentale front van het goederenstation Dokken en Stapelplaatsen (kortweg Antwerpen D.S.) staat aan de Noorderplaats en het begin van de Italiëlei. Foto van 26 februari 2000. Het gebouw dateert uit 1873 (zie gevelsteen onder de naam op de foto hieronder). Het imposante kantoorgebouw, dat begrensd wordt door de Noorderlaan aan de noordzijde en de Ellermanstraat aan zuidzijde heeft een voorgevel van 23 traveeën en twee bouwlagen onder een plat dak. De zijgevels hebben acht traveeën aan de Noorderlaan en drie traveeën aan de Ellermanstraat.

Achter het kantoorgebouw aan de Noorderplaats en het begin van de Italiëlei staat een éénlaags gebouw als goederenloods, die aan de Ellermanstraat 26 traveeën telt. Rechts staat de toren van de Sint-Lambertuskerk aan de Lange Lobroekstraat. Foto van 15 maart 2007.

Een detail uit de vorige plaat van de voorgevel. Er zijn op 26 februari 2000 al heel wat letters uit de naam GOEDERENSTATION DOKKEN - STAPELPLAATSEN gevallen. Alleen het opschrift MDCCCLXXIII (1873) boven de monumentale toegangspoort blijft tot op het laatst goed leesbaar.

Bij latere verbouwingen van de dragende constructie na de Tweede Wereldoorlog blijven enkel en alleen nog de gevels in originele staat. In 2000 wordt het gebouw door de NMBS buiten gebruik gesteld en ten dele verhuurd, waarna het bouwkundig gezien zienderogen achteruit gaat. Foto van 15 maart 2007. Begin april 2008 begint de sloop van het frontgebouw aan de Noorderplaats. Aldus gaat het laatste stukje erfgoed aan de Noorderplaats verloren. Op 12 augustus 2008 staat enkel nog een deel van de voorgevel overeind. Op dinsdag 30 september 2008 wordt de laatste rechtopstaande muur (5 raamopeningen gelijkvloers en 3 ramen op de eerste verdieping) gesloopt. Op donderdag 9 oktober 2008 moeten ook de laatste bovengrondse keldermuren eraan geloven. Overigens is het gebouw van de Koninklijke Stapelplaatsen, ten zuidwesten van het Antwerpen D.S., al in 1990 gesloopt. Beide gebouwen zijn als slachtoffer van gewijzigde inzichten gevallen.

De achterzijde van de goederenloods. Het symmetrisch ingedeelde gebouw heeft negen traveeën, echter niet alle met gelijke afmetingen en tien inspringende muurvlakken. Oorspronkelijk zijn er vier sporen die tot in de loods reiken, namelijk via de muurvlakken 1, 5, 6 en 10 (van links naar rechts gezien, zie ook tekening vooraan in dit rubriek). Na de Tweede Wereldoorlog wordt de indeling van de toegangen naar en de laad- en loskaden in de loods flink gewijzigd. Foto van 26 maart 2001.

Nogmaals een blik op de vervallen staat van de loods aan de achterzijde. Foto van 26 maart 2001.

Nogmaals een blik op de vervallen staat van de loods aan de achterzijde. Foto van 26 maart 2001. Op deze plaats verrees na 2008 de nieuwe campus van de Hogeschool Antwerpen.

In het voorjaar van 2001 wordt de stelplaats Antwerpen-Dam gesloten. De activiteieten verhuizen naar de nieuwe onderhoudswerkplaats Antwerpen-Noord. Een lange rij buiten dienst gestelde locomotieven van de reeksen 84 en 85 wacht nog op sloop. De gebouwen maken al een zeer verwaarloosde indruk. Het terrein wordt nu en dan betreden door figuren die er eigenlijk niets te zoeken hebben. Foto van 26 maart 2001.

Het voormalige administratiegebouw. De eerste ruiten zijn er al uitgewaaid. Foto van 26 maart 2001.

Het spoorwegterrein met een oppervlakte van 24 hectare en een lengte van 1,6 kilometer vormt eigenlijk een wig tussen de wijken Dam, Stuijvenberg en Seefhoek. Ruim 125 jaar lang zijn er locomotieven en goederenwagens onderhouden en hersteld, alsmede treinen samengesteld en ontbonden. In ruil voor bouwrechten op 192.000 m² elders, zal de NMBS de kosten van de sanering van het terrein op zich nemen en dit voor een symbolische prijs van 1 euro aan de stad Antwerpen overdragen. Om zo veel mogelijk park op dit terrein over te houden, moet op de plaats van het vroegere goederenstation Dokken en Stapelplaatsen een stedelijke ontwikkeling met hoogbouw komen. Alleen dan zijn de plannen voor een park van 18 hectare op het vroegere spoorwegterrein economisch rendabel te maken.

In 2005 wordt begonnen met de aanleg van het park. De opening vindt plaats in 2008 (westzijde) en 2009 (oostzijde). Het park is één van de meest geslaagde voorbeelden van een moderne stadsontwikkeling. In de zomer komen er duizenden mensen bij elkaar.

Het voormalig administratie- en opleidingsgebouw van de NMBS bij de stelplaats Antwerpen-Dam. Foto van 15 maart 2007.

Het voormalig administratie- en opleidingsgebouw van de NMBS bij de stelplaats Antwerpen-Dam. Foto van 15 maart 2007.

Het voormalig administratie- en opleidingsgebouw van de NMBS bij de stelplaats Antwerpen-Dam is gereed voor oplevering voor haar nieuwe functie. Foto van 5 september 2010.

Het voormalig administratie- en opleidingsgebouw van de NMBS bij de stelplaats Antwerpen-Dam is inmiddels in gebruik. Foto van 29 augustus 2013.

Verkoeling op een zomerse dag in het Recreatiepark Spoor Noord met de vroegere loods van de stelplaats Antwerpen-Dam. Foto van 5 september 2010.

Verkoeling op een zomerse dag in het Recreatiepark Spoor Noord met de vroegere loods van de stelplaats Antwerpen-Dam. Foto van 5 september 2010.

Verkoeling op een zomerse dag in het Recreatiepark Spoor Noord met de vroegere loods van de stelplaats Antwerpen-Dam. De omringende bebouwing uit vroegere tijden is nog goed herkenbaar en wordt of is ook opgeknapt. Foto van 29 augustus 2013.

Verkoeling op een zomerse dag in het Recreatiepark Spoor Noord met de vroegere loods van de stelplaats Antwerpen-Dam. De omringende bebouwing uit vroegere tijden is nog goed herkenbaar en wordt of is ook opgeknapt. Foto van 29 augustus 2013.

Taal van projectontwikkelaars: 'De belangrijkste eigenschap van het park Spoor Noord is zijn dimensie: een wijd en eenvoudig ontworpen grasveld doorkruist met paden die de verschillende buurten met elkaar en met het park verbinden. Tuinen, sportvelden, doorzichtige bossen bieden plaats aan verschillende formele en informele sociale praktijken en definiëren meervoudige atmosferen.'